Қазіргі қоғамда темекі шегудің зияны туралы ақпарат кеңінен тарағанымен, оның жанама әсері — яғни пассивті темекі шегудің қауіптілігі көп жағдайда назардан тыс қалып жатады. Шын мәнінде, темекі шекпейтін адамдар үшін темекі түтіні ауадағы ең улы қоспалардың бірі болып саналады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметінше, жыл сайын шамамен 1,3 миллион адам темекі шекпегенімен, басқалардың темекі түтінін жұтудың салдарынан көз жұмады. Бұл — темекі түтінінің қаншалықты залалды екенін айқын көрсететін дерек.
Темекі түтінінің құрамында 7000-нан астам химиялық зат бар, олардың ішінде 250-ден астамы улы, ал 70-тен астамы канцерогендік, яғни қатерлі ісік тудырушы элементтер болып табылады. Олардың ішіндегі ең зияндылары:
- Бензол – лейкемия тудыруы мүмкін улы зат;
- Формальдегид – тыныс алу жолдарының қабынуын және обырдың дамуын қоздырады;
- Көміртек тотығы – оттегінің тасымалдануын тежеп, жүрекке күш түсіреді;
- Аммиак пен ацетон – тыныс алу жүйесін зақымдайтын улы қосылыстар;
- Никотин – жүйке жүйесіне әсер ететін, тәуелділік тудыратын негізгі элемент.
Бұл заттардың барлығы темекі шегушінің ағзасына ғана емес, айналасында жүрген, түтінді еріксіз жұтқан адамдардың да ағзасына енеді.
Пассивті темекі шегу дегеніміз не?
Пассивті темекі шегу (екінші реттік түтін) — темекі шегушіден тараған түтінді немесе шегілген темекінің жанған бөлігінен шыққан газдарды басқа адамның еріксіз жұтуы. Зерттеулерге сәйкес, жанған темекіден тарайтын түтіннің құрамы шегушінің демінен шыққан түтінге қарағанда екі есе улы болуы мүмкін.
ДДҰ мәліметінше, темекі түтіні тараған бөлмеде 20 минут болудың өзі қан айналым мен тыныс алу жүйесіне кері әсер етеді.
Темекі түтінінің адам ағзасына әсері
- Тыныс алу жүйесіне әсері
Темекі түтінін жиі жұтатын темекі шекпейтін адамдардың арасында бронхит, астма, және өкпе ісігі сияқты аурулар жиі кездеседі. Балаларда — өкпенің дамуы тежеліп, тыныс алу жолдары жиі қабынады.
Мысалы, пассивті темекі түтіні бар ортада өсіп келе жатқан балаларда астманың даму ықтималдығы 2 есеге жоғары.
- Жүрек-қан тамыр жүйесіне әсері
Темекі түтініндегі көміртек тотығы мен никотин қан тамырларын тарылтып, оттегінің жетіспеуіне себеп болады. Бұл жүрек соғысының жиілеуіне, қан қысымының көтерілуіне және жүрек ауруларының пайда болуына әкеледі.
Зерттеулер көрсеткендей, темекі түтіні бар ортада көп болатын темекі шекпейтін адамның инфаркт алу қаупі 25–30%-ға артады.
- Иммундық жүйеге әсері
Темекі түтіні ағзаның қорғаныс жүйесін әлсіретеді. Ағза вирустар мен бактерияларға төзімсіз бола бастайды. Балалар жиі суық тиіп, аллергиялық реакцияларға бейім келеді.
- Жүктілік пен нәресте денсаулығына әсері
Темекі түтінін жұтқан жүкті әйелдердің ағзасына улы заттар плацента арқылы өтеді. Нәтижесінде, ұрықтың дамуы бұзылып, шала туу, салмақтың аз болуы және туа біткен жүрек ақауларының пайда болу қаупі артады. Дәрігерлердің дерегінше, пассивті темекі шегу жүктілік кезіндегі түсік тастаудың 1,5 есеге жиілеуіне әкеледі.
Темекі түтінінің әлеуметтік және экономикалық салдары
Пассивті темекі шегудің зардабы тек денсаулыққа емес, қоғам мен экономикаға да әсер етеді. Темекі түтінінен туындаған ауруларды емдеу мемлекет бюджетінен миллиардтаған қаржы талап етеді. Сонымен қатар, науқастардың еңбек өнімділігі төмендеп, әлеуметтік шығындар артады.
ДДҰ дерегі бойынша, темекіге байланысты ауруларды емдеуге жұмсалатын шығын кейбір елдерде ЖІӨ-нің 1-2%-ын құрайды.
Қорғау және алдын алу шаралары
- Темекі шегуге тыйым салынған қоғамдық орындарды қатаң бақылау.
Бұл — пассивті темекі шегуді азайтудың ең тиімді жолы.
- Отбасында темекі түтінінен таза орта құру.
Үйде, көлікте, балалар мен жүкті әйелдердің қасында темекі шегуге мүлдем болмайды.
- Ақпараттық-ағартушылық жұмыс.
Темекі түтінінің залалы туралы бұқаралық ақпарат құралдарында, мектептер мен жұмыс орындарында үнемі түсіндіру қажет.
- Темекіден бас тарту бағдарламалары.
Арнайы орталықтар мен онлайн платформалар арқылы темекіні тастағысы келетіндерге қолдау көрсету — қоғамдық денсаулықты қорғаудың маңызды бөлігі.
Қорытындыласақ, темекі шекпейтін адам үшін темекі түтіні — көрінбейтін, бірақ өте қауіпті у. Ол тыныс алу жүйесін бұзып, жүрек пен миды әлсіретеді, балалар мен жүкті әйелдердің денсаулығына орны толмас зиян тигізеді.
Сондықтан қоғамның әрбір мүшесі темекі түтінінен таза ортаны қорғауға атсалысуы тиіс. Бұл — тек жеке денсаулық емес, ұлттың болашағына жасалатын ең үлкен қамқорлық.