Жауын-шашын көп болатын күз және қыстың алғашқы айларында еліміздің оңтүстігінде су тасқыны және сел басу секілді табиғи апаттардың тіркелу қаупі арта түседі. Сондықтан мұндай жағдайда қалай әрекет ету қажет және оның алдын алу не істеу керектігін әр тұрғын білгені абзал.
Су тасқыны – бұл табиғи апат, оның салдарынан адамдар, жануарлар зардап шегіп, ғимараттар мен тұрғын үйлер қиратылады. Су тасқыны кезіндегі қауіпсіздік көбінесе оларға алдын ала дайындалу арқылы қамтамасыз етіледі.
Су тасқыны негізінен келесі себептерден туындайды:
– қатты немесе ұзаққа созылған жауын-шашын, қар мен мұз кептелісінің тез еруінен;
– теңізден жағаға және өзендер сағасына қатты жел немесе толқынмен судың ағуынан;
– табиғи себептер бойынша да, адамның кінәсінен де дамбалар мен су қоймалары жұмысының бұзылуы.
Мұзды кептелістер мен өзендердің жоғарғы ағысындағы топырақ көпірлері су тасқыны кезінде бірден пайда болады.
Басқа жағдайларда су тасқыны қаупіне дер кезінде ден қоюға мүмкіндік беретін уақыт резерві бар.
Сондай-ақ гидрологиялық болжамдарға назар аудару керек.
Егер сіз өзіңізді жеке қауіпсіздік шараларымен қамтамасыз еткіңіз келсе, сізге:
- толқынның алғашқы соққысында құлаған емес, күрделі құрылыстарды салу;
- барлық отбасы мүшелеріне жүзуді үйрету;
- қайыққа ие болу (ең дұрысы екі – біреуі қарапайым, екіншісі – үрленетін);
- елді мекенге жақын орналасқан топографиялық биік нүктелермен танысу;
- Табиғи апат туралы ескерту әдістері мен формаларын білу.
Су басу аймағындағы әрекеттер қандай болуы тиіс?
Егер сіз өзіңізді су басу аймағында тапсаңыз, сізге:
- үйдегі газды, электр қуатын және суды өшіру керек;
- жылыту пештерін сөндіру қажет;
- үйдің құнды заттарын ғимараттың жоғарғы қабаттарына немесе шатырларға өткізген дұрыс;
- үйдің бірінші қабаттарының терезелері мен есіктерін әйнектің сынуына және үйге құбылмалы қоқыстың енуіне жол бермеу үшін тақталармен немесе фанерамен жапқан абзал;
- Үй жануарлары орналасқан сарайдағы есіктердегі ысырмаларды ашып қойған жөн.
Кенеттен су тасқыны болған кезде, өзіңізбен бірге жылы және жақсырақ су өткізбейтін киімді, көрпе, тамақ, тағы сол сияқты қажжетті заттарды алып, рельефтің бұрын-соңды су баспағаны белгілі биік жерлерге шығыңыз. Егер олар жоқ болса, сіз қайық пен басқа да мінсіз жүзу құралдарын жүзуге дайындалуыңыз керек.
Суды төгіп болғаннан кейін, электр сымдарының жыртылуына, бұзылған газ желілеріне назар аударыңыз.
Үйге кірер алдында оның құрылымы су элементінің соққыларының астында босап қалмағанына көз жеткізу керек.
Суда табылған тағамды қолдануға болмайды.
Сел қауіпі және сел қаупінің белгілері қандай?
Сел ағындары – бұл жекелеген біліктерде қозғалатын, таулы рельефке тән су мен борпылдақ қоспалардан тұратын қысқа мерзімді балшық тас ағындары.
Олар морена көлдерінің серпінділігі, еріген қардан судың толып кетуі және мұздықтардың сулануы, қатты және тұрақты жауын-шашын, сондай-ақ жер сілкінісі кезінде пайда болады.
Қазақстанның таулы аймақтарында селдің пайда болуы жылы маусымда мүмкін (мамыр – қыркүйек).
Селдің биіктігі 10-20 метрге жетуі мүмкін (кейбір жағдайларда 40-50 метрге дейін), ағынның жылдамдығы 3-5 және одан көп м/с (кейбір жағдайларда 15-20 м/с дейін) болады.
Селдің жолында тірі қалу іс жүзінде мүмкін емес, сондықтан сел қаупінің алдын алу өте маңызды.
Сел қауіпінің белгілері:
- сел қауіпті бассейнде қатты нөсер;
- сел қауіпті өзендердің жоғарғы ағысында ауа температурасының күрт және ұзаққа көтерілуі, тау көлдерінің толып кетуіне әкеліп соқтырады және олардың басталу қаупін тудырады;
- көлдегі су деңгейінің күрт төмендеуі немесе оның бетінде кратерлердің пайда болуы, бұл көлдің линтельінің (дамбаның) серпілісін білдіреді;
- көл сілемі (дамба) бұзылуына әкеледі.
Селдің жақын және жақын болу қаупінің белгілері:
- су тасқыны арнасындағы судың тоқтауы немесе күрт төмендеуі, бұл морена-мұздық кешенінде судың жиналуын көрсетеді;
- селдің жоғарғы каналында дауылдың пайда болуы;
- сел тасымен болған тастардың әсерінен топырақты дірілдету;
- сел тасқынының білігінің алдында соққы толқынынан пайда болған балшық шаңының пайда болуы;
- су тасқынына дейінгі қорғасынның пайда болуы, судың бұлдырлығы жоғарылауымен сипатталады.
Сел қауіпті жерлерде өзін қалай ұстау керек?
- таудағы жағдай туралы бұқаралық ақпарат құралдарының хабарларын үнемі қадағалап отыру;
- егер қауіпті бассейннің жоғарғы ағысында қатты жауын-шашын болса, сел қауіпті арнасын қалдырыңыз;
- қозғалатын селге 50-70 м-ден жақындамаңыз;
- тік жартастар мен тік беткейлердің жанында тоқтамаңыз, өйткені сел жүру кезінде дірілдеу нәтижесінде құлау немесе таулар пайда болуы мүмкін;
- сел тасқыны арналарымен адамдар арасында кемінде 20-30 метр аралықпен жүру;
- демалуға тоқтамаңыз және сел қауіпті каналдардың жанында, көл көпірлерінде (бөгеттерде) және олардың астында лагерьлер құрмаңыз;
- егер сел жүру белгілері байқалса, мүмкіндігінше арнадан тау баурайына дейін алыс жүріңіз;
- Селдің өзегінен өткеннен кейін сел арнасына түсіп кетпеңіз – оған басқа білік ілінуі мүмкін;
- арнадан түсіп жатқан кезде және әсіресе сел жүретін учаскелерде және шұңқырларда қатты абай болыңыз;
- Морена-мұздық кешенінде болуға және сел жүру қаупі жоқ немесе ауа райының теріс температурасында жақсы болған кезде жүруге кеңес беріледі;
- тұрақсыз жатқан қоқыстардан тұратын, сонымен қатар қозғалатын мұздық немесе көшкін нәтижесінде пайда болған көлдердің бойымен қозғалмаңыз.
